İqtisadiyyatlarının gələcək inkişafını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan və Türkiyə ticari-iqtisadi əlaqələrini getdikcə genişləndirir. Bu sahədə aparılan əməkdaşlığın nəticəsi olaraq, hər iki dövlət ticarətlərində qarşılıqlı artıma nail olurlar.

Türkiyənin ticarət naziri Ömər Bolat bu istiqamətdə həyata keçirilən mühüm işlər barədə İqtisadiyyat.az-a müsahibə verib.  

Müsahibəni təqdim edirik:

- Türkiyə Azərbaycanın xarici ticarət üzrə ən əsas tərəfdaşlarından biridir. Sizcə, iki ölkə arasındakı ticarət əlaqələri mövcud potensiala uyğun inkişaf edir? Bu əlaqələri daha çox hansı sahələrdə inkişaf etdirmək olar?

-  Ölkəmizlə qardaş Azərbaycan arasında münasibətlərin inkişafı müsbət tendensiya üzrə davam edir. Ancaq ticarət əlaqələrimiz nə qədər yüksək səviyyədə olsa da, bu, bizim üçün yetərli deyil. Bu baxımdan Azərbaycanla mövcud potensialımızı gündən-günə artırmaq prioritet vəzifələrimizdəndir.

Möhtərəm prezidentlərimizin xarici ticarətdə qarşıya qoyduqları 15 milyard dollarlıq hədəfə çatmaq ilk məqsədimizdir. Bu kontekstdə 25 fevral 2020-ci il tarixində imzalanmış “Türkiyə Respublikası Hökuməti ilə Azərbaycan Respublikası Hökuməti arasında Preferensial Ticarət Sazişi” (TTA) və 29 Aprel 2023-cü il tarixində imzalanmış “Türkiyə-Azərbaycan Preferensial Ticarət Sazişinə dəyişikliklərin edilməsi haqqında Protokol” ixrac və idxalımızı genişləndirə biləcək bütün çeşid məhsullar üçün bir yol xəritəsi təqdim edir. Bundan əlavə, bizim prioritetimiz ölkələrimizin idxal etməli olduğu məhsulları üçüncü ölkələrdən tədarük etməkdir.

Nəzərdə tutduğumuz həcmə çatmaq üçün inkişaf etdirməli olduğumuz başqa bir sahə xidmət ticarətidir. Biz logistika, turizm, səhiyyə və təhsil sahələrində də ticarət həcmimizi genişləndirməliyik.

Bu çərçivədə 8 may 2024-cü il tarixində Türkiyə Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında iqtisadi əməkdaşlıq üzrə Birgə Hökumətlərarası Komissiyanın 11-ci müddətli protokolunu komissiyanın həmsədrləri – Türkiyənin Vitse-prezidenti Cevdet Yılmaz və Azərbaycanın Baş naziri Əli Əsədov imzalayıb. Protokolda 120 bənddən ibarət Fəaliyyət Planına səhiyyə, enerji, nəqliyyat, kənd təsərrüfatından tutmuş turizmə qədər bir çox sahələrdə Azərbaycanla əməkdaşlığı artırmaq məqsədi daşıyan fəaliyyət bəndləri, habelə kommersiya və iqtisadi hədəflər daxildir. Sözügedən komissiyanın iclaslarının yekunu olaraq imzalanmış Protokol və Tədbirlər Planı ölkələrimizin kommersiya və iqtisadi sahədə mövcud potensialının artırılması üçün çox mühüm mexanizm rolunu oynayır. Bu protokolla iqtisadi əlaqələrimizdə irəliyə doğru yeni bir addım atılıb və iş dünyamızda əlavə ticarət sahəsinin yaradılması təmin edilib.

- Son illərdə qarşılıqlı ticarət dövriyyəsi daha çox hansı sahələrin hesabına formalaşır? Ticarət dövriyyəsinin 15 milyard dollarlıq səviyyəyə çatması nə zaman mümkün ola bilər?

- Türkiyə ilə Azərbaycan arasında ticarət həcmi son illərdə durmadan artır. İki ölkə arasında iqtisadi əlaqələrin güclənməsi ilə ticarət həcmi yeni rekordlara çatır. Qarşılıqlı ticarət xüsusilə enerji, tikinti, kənd təsərrüfatı və sənaye məhsulları kimi sahələrdə intensivləşir.

Azərbaycanla ticarət səviyyəmiz 2021-ci ildən artmaqdadır və Azərbaycana ixracımız 2023-cü ildə 2021-ci ilə nisbətən 19,38% artaraq 2,79 milyard dollara çatıb. 2023-cü ildə ticarət dövriyyəmiz 4,2 milyard dolları keçib. İnanırıq ki, yuxarıda adı çəkilən protokolun imkan yaratdığı əlavə ticarət həcmi prezidentlərimiz tərəfindən müəyyən edilmiş 15 milyard dollarlıq ticarət həcmi hədəfinə çatmaq üçün mühüm addım olacaq.

Hazırkı TTA-nın əhatə dairəsini daha da genişləndirməklə və Azad Ticarət Sazişi üzrə danışıqlara başlamaqla ümumi məqsədimizə mümkün qədər tez nail olacağımıza ümid edirik.

- Azərbaycan və Türkiyə qarşılıqlı investisiya yatırımı imkanlarını genişləndirmək üçün hansı iqtisadi imkanlardan istifadə edə bilər?

- İqtisadi əməkdaşlığımızın digər mühüm sütunu ölkələrimizə qarşılıqlı investisiyalardır. Azərbaycanın ölkəmizə yatırdığı sərmayələrin məbləği təqribən 21 milyard dollar, ölkəmizin Azərbaycana yatırdığı investisiyaların məbləği isə təxminən 16 milyard dollardır. Aydındır ki, sərmayələrimizin qarşılıqlı artması ölkələrimizin rifah səviyyəsinə öz töhfəsini verəcək. Bütün qurumlarımız bununla bağlı işlərini davam etdirir.

Yaxın coğrafiyamızda yerləşən ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlığımızın, xüsusilə ticarətin  gücləndirilməsinə, ticarət üçün maneələrin azaldılmasına, investisiya və müqavilə əlaqələrimizin dərinləşməsinə diqqət yetiririk. İqtisadi tərəfdaşlarımızla inkişaf etdirdiyimiz əlaqələr “qazan-qazan” prinsipinə əsaslanır və bu, həm ölkəmizin, həm də ev sahibi olan ölkənin inkişaf proseslərinə töhfə verir.

Mal ticarətinin artırılması yönümündəki anlaşmalarımızla yanaşı, podratçı və texniki məsləhət şirkətlərimiz Azərbaycanın, xüsusilə işğaldan azad edilmiş rayonların infrastrukturunun və üst strukturun inkişafı ilə bağlı bütün səylərə bundan sonra da töhfə verməyə hazırdır.

- İki ölkə arasında ticarət, idxal və ixrac əməliyyatlarının həcmində və strukturunda hansı dəyişikliklər müşahidə olunur?

- 2013-cü ildə Azərbaycana ixracımızın məhsul tərkibini təşkil edən əsas mallar - sənaye üçün emal olunmuş xammalın ixrac göstəricisi 41,8%, investisiya (kapital) mallarının 15,8%, uzunmüddətli istehlak mallarının 10,8%, yarımdavamlı istehlak mallarının 8%, investisiya mallarının hissə və komponentlərinin 6,6% olduğu halda, 2023-cü ildə sənaye üçün emal edilmiş xammal üzrə göstərici 26,7%, investisiya (kapital) malları üzrə 16,3%, uzunmüddətli istehlak malları üzrə 11,4%, yarımdavamlı istehlak malları üzrə 7,9%, investisiya hissələri və onun hissələri olan mallar üzrə 6,4% olub.  

Eynilə, 2013-cü ildə Azərbaycandan emal edilmiş yanacaq və yağlar (17,2%), sənaye üçün emal edilmiş xammal (12,3%) və sənaye üçün emal olunmamış xammal (1%) idxal edilib. 2023-cü ildə Azərbaycandan digər emal olunmuş yanacaq və yağlar (20,8%), sənaye üçün emal edilmiş xammal (8,3%) və sənaye üçün təmizlənməmiş xammal (2,2%) idxal olunub.

Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı tarixi və mədəni əlaqələr iqtisadi əməkdaşlıqda da özünü göstərib və iki ölkə arasında canlı ticarət əlaqələri şəbəkəsinin formalaşmasına zəmin yaradıb. Bu əlaqələr təkcə siyasi iradə və coğrafi yaxınlıq ilə deyil, həm də bir-birini tamamlayan bazarlarımızla daim möhkəmlənir. Qardaş ölkələr olan Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı ticarət əlaqələrinin inkişaf sürəti, xüsusən son iyirmi ildə daha çox hiss edilir. İki ölkə arasında ticarət həcmi, qarşılıqlı investisiyalar və enerji sahəsindəki əməkdaşlıq bu dövrün ən diqqətçəkən inkişaf sektorları sırasındadır.

- Hazırda Türkiyə Azərbaycana hansı məhsulları gömrük rüsumu olmadan ixrac edə bilir?

- Türkiyə-Azərbaycan Güzəştli Ticarət Sazişi çərçivəsində hər iki tərəf 15 məhsuldan ibarət siyahı çərçivəsində gömrük rüsumlarını sıfırlayıb. Məhsullar qarşılıqlı olaraq müəyyən edilmiş kvotalar çərçivəsində güzəştə məruz qalıb. Mövcud sənədə uyğun olaraq, Türkiyə istehsalı olan emal olunmuş pendirlər, günəbaxan tumları, marqarin, bəzi şirniyyat məhsulları, şokoladlar, makaron, vafli və konservləşdirilmiş pomidor kimi məhsullara Azərbaycan tərəfindən güzəştlər edilib.

Digər tərəfdən, TTA-nın əhatə dairəsini genişləndirmək üçün danışıqlara 2021-ci ilin sentyabrında başlanılıb. İki illik danışıqlar nəticəsində TTA-nın məhsul dairəsinin genişləndirilməsi prosesində ölkəmiz tərəfindən 8 sənaye və 7 kənd təsərrüfatı istiqaməti olmaqla, ümumilikdə 15 tarif xətti, Azərbaycan tərəfindən isə sənaye məhsulları üzrə 15 tarif xətti üzrə əlavə bazar genişlənməsinə nail olunub.

Azərbaycan tərəfindən TTA-nın genişləndirilməsi çərçivəsində bəzi iyli maddələr, plastik butulkalar və kolbalar, taxta məmulatlar, kağız və karton məmulatlar, mis məftillər, metal tıxaclar, 84-cü fəsil daxilində bəzi maşınlar, videoregistrator və ya dublikator olan cihazlar və avtonəqliyyat vasitələrinin hissələri ölkəmizə idxal edilir.

Nəhayət, qardaş və dost Azərbaycanla danışıqlarımızın əhatə dairəsi TTA-dan daha geniş olan STA-nın imzalanması məqsədi ilə davam edir. Prinsipcə, tərəflər arasında iradə razılaşması var.

- Türkiyənin Azərbaycandan idxal edilən bəzi məhsullar üçün gömrük rüsumlarını azaltması, bəziləri üçün isə tam ləğv etməsi qarşılıqlı ticarətə, sizcə, necə təsir edəcək?

- 2024-cü il iyulun 1-dən qüvvəyə minən Əlavə Protokol çərçivəsində Azərbaycan tərəfinə tut və heyva, bəzi dəmir və polad, qablaşdırma materialları, boru və şlanqlar, alüminium kimi məhsullara gömrük güzəştləri tətbiq edilib. Protokol çərçivəsində tut, heyva və dəmir-polad məmulatlarına 50% gömrük rüsumunun, qablaşdırma materiallarına, borulara və alüminium məhsullarına isə 50% əlavə gömrük rüsumunun azaldılması təmin edilir.

Azərbaycanla güzəştli ticarət sazişinin genişləndirilməsi ilə bağlı əlavə protokola uyğun olaraq sərt borular üçün 10% əlavə gömrük rüsumundan azadolma təmin edilib. Digər tərəfdən, Azərbaycan müxtəlif plastik, ağac və kağız məmulatları üçün ölkəmizə 33 faizdən 100 faizədək güzəştlər edib.

Kərpic, məftil və çubuqlar üzrə mövcud gömrük rüsumlarının 50% azaldılması təmin edilib. Bundan əlavə, Azərbaycan üçün alüminium təbəqə idxalı üzrə mövcud 7%-lik əlavə gömrük rüsumu sıfırlanıb. 

Bu kontekstdə nəzərdə tutulan gömrük endirimlərinin Azərbaycan istehsalçıları üçün Türkiyə bazarında rəqabəti gücləndirəcəyi və ikitərəfli ticarət həcmini artıracağı gözlənilir.

- Türkiyə ilə müqayisədə daha kiçik bazarı olan Azərbaycan ixrac baxımından hədəf ölkəniz hesab edilir?

- Türkiyənin Ticarət Nazirliyi beynəlxalq ticarətdə rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün hər il qlobal siyasi və iqtisadi konyukturu nəzərə almaqla, apardığı ətraflı təhlillər nəticəsində şirkətlərimizin ixracatda istiqamətlənə biləcəyi “hədəf ölkələr”i müəyyənləşdirir. Azərbaycan 2024-cü il üçün müəyyən edilmiş hədəf ölkələrimizin siyahısına daxil edilib.

Bundan əlavə, ixracatımızda mühüm yer tutan ölkələrdə bazar payımızı qorumaq və artırmaq, həmçinin ixrac bazarlarımızı şaxələndirmək məqsədilə İslam ölkələri üçün İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv ölkələrlə İxracın İnkişafı Strategiyası irəli sürülüb. 2024-2028-ci illəri əhatə edəcək strategiya çərçivəsində hazırda ixracatımızda 26% payı olan İslam ölkələrinin bu göstəricilərinin 30%-ə çatdırılması hədəflənib. Bu kontekstdə İƏT-ə üzv ölkələrin iqtisadi və kommersiya məlumatları diqqətlə təhlil edilib və Azərbaycan da daxil olmaqla 21 ölkə “1. Çox diqqət mərkəzində olan ölkələr” qrupuna daxil edilib.

Bu Strategiya çərçivəsində İslam ölkələrinə ixracımızın artırılması və ixrac məhsullarımızın təşviqi məqsədilə tanıtım tədbirlərinin artırılması, xüsusilə nazirliyimizin koordinasiyası ilə ticarət nümayəndə heyətlərinin və yarmarkaların təşkili istiqamətində aparılan işlər sürətləndiriləcək.

Nazirliyimizin koordinasiyası ilə 10-13 aprel 2023-cü il tarixlərində Azərbaycana təşkil olunmuş ümumi ticarət nümayəndə heyətində təmsil olunan 27 yerli şirkətimiz 154 Azərbaycan şirkəti ilə 400, 1-4 aprel 2024-cü il tarixləri arasında 34 yerli şirkətimiz 150 Azərbaycan şirkəti ilə 350 ikitərəfli görüş keçirib.

Ticarət əlaqələrimizin daha parlaq gələcəyinin olması üçün birgə investisiya layihələri və əməkdaşlıq sahələrinin genişləndirilməsi yolu ilə mövcud istehsal potensialımızı daha yüksək səviyyələrə çatdırmaq, iqtisadiyyatlarımızı gücləndirmək və regional inkişafa mühüm töhfələr vermək əsas məqsədlərimizdir.

- Azərbaycan və Türkiyə arasında rəqəmsal ticarətin genişləndirilməsi sahəsindəki mövcud vəziyyəti necə qiymətləndirirsiniz?

- Azərbaycan rəqəmsal və ya elektron ticarət baxımından ölkəmiz üçün gündən-günə daha vacib tərəfdaşa çevrilir. Azərbaycan Türkiyə üçün sərhədləri kənarında ən çox e-ticarət etdiyi ölkələr arasında Kanada, Böyük Britaniya, ABŞ, Rusiya və Almaniyadan sonra 6-cı yerdədir. Burada mühüm fərq ondan ibarətdir ki, digər ölkələrə satışda xarici platformalar vasitəçilik etdiyi halda, Azərbaycana satışlar daha çox ölkəmizdə qurulan platformalar vasitəsilə həyata keçirilir. Azərbaycanda, həmçinin İT sektorunda, xüsusilə kibertəhlükəsizlik proqram təminatı, texnologiya və məsləhət sahələri, rəqəmsal hökumət proqramları, təhlükəsiz kommunikasiya, süni intellektə əsaslanan görüntü emal sistemləri və böyük məlumatların təhlili kimi sahələrdə fəaliyyət göstərən bir çox şirkətlərimiz var.

Rəqəmsal ticarəti artırmaq üçün bütün alətlər qiymətləndirilir. Əslində, e-ticarətin inkişafı üçün ən mühüm amillərdən biri “etimad”dır və bu kontekstdə beynəlxalq müqavilələr rəqəmsal ticarət sahəsinin yaradılması və tənzimlənməsi üçün mühüm alətlərdən biridir.

Ölkəmizlə Azərbaycan arasında rəqəmsal ticarət sahəsində əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi məqsədilə 2021-ci il sentyabrın 14-də Anlaşma Memorandumu qüvvəyə minib. Bundan əlavə, Azərbaycanın üzv olduğu Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) daxilində Rəqəmsal İqtisadiyyat Tərəfdaşlığı Sazişi (DEPA - Digital Economy Partnership Agreement) üzrə danışıqlar başa çatıb. Müqavilənin bu il noyabrın 6-da Bişkekdə keçiriləcək TDT XI Liderlər Zirvə görüşündə imzalanması nəzərdə tutulur.

Anlaşma Memorandumu və DEPA çərçivəsində iki ölkə arasında rəqəmsal ticarəti və rəqəmsal məhsul ticarətini davamlı şəkildə inkişaf etdirmək, asanlaşdırmaq, effektiv ünsiyyət qurmaq məqsədi ilə əməkdaşlıq etmək və birgə araşdırmalar aparmaq hədəflənir.

Xüsusilə rəqəmsallaşmaya uyğunlaşma şirkətlərimizlə yanaşı istehlakçılar üçün də böyük əhəmiyyət kəsb edib. Bu baxımdan ticarətdə rəqəmsal platformalardan istifadə zərurətə çevrilib. Əslində, qlobal e-ticarətin ümumi pərakəndə satışdakı nisbəti 2018-ci ildəki 12,2%-dən 2023-cü ildə 19,5%-ə yüksəlib.

Xarici ticarətdə e-ticarət kanallarından istifadə şirkətləri ənənəvi B2B ticarətindən B2C elektron ticarətinə keçməyə təşviq edir. Şirkətlərin B2C kanalları vasitəsilə son istehlakçılara birbaşa çata bilməsi satıcı-istehlakçı münasibətlərini qabaqcıl səviyyəyə çıxararaq istehlakçılarla birbaşa ünsiyyətə qapı açdı. B2C kanalı həm də uzaq bazarlara çıxışı asanlaşdırır və şirkətlərə məhsullarını yeni müştərilərə təqdim etməklə yeni bazarlara çıxmağa imkan verir.

Bu kontekstdə Azərbaycanla mövcud əlaqələrimizi gücləndirməklə iki ölkə arasında elektron ticarətin payını artırmağı hədəfləyirik. 2022-ci ildə Azərbaycana 25,7 milyon ABŞ dolları olan elektron ixracın dəyəri 2023-cü ildə 4 dəfə artaraq təxminən 140 milyon ABŞ dollarına çatıb. Beləliklə, Azərbaycana ümumi ixracda elektron ixracın payı 1,1%-dən 5,3%-ə çatıb. 2024-cü il yanvarın 1-dən sentyabrın 29-dək olan dövrdə Azərbaycana ümumilikdə 193 milyon ABŞ dolları məbləğində elektron ixrac həyata keçirilib və müvafiq dövrdə Azərbaycana elektron ixracın ümumi ixracda payı 10,4%-ə yüksəlib.

- Türkiyədə fəaliyyət göstərən Azərbaycan kapitallı şirkətlərin sayı nə qədərdir? Bu şirkətlər daha çox hansı sektorlara investisiya yatırmağa maraq göstərirlər?

- Türkiyənin Sənaye və Texnologiya Nazirliyinin rəsmi məlumatına görə, ölkəmizdə Azərbaycan kapitallı 2892 şirkət fəaliyyət göstərir. Şübhəsiz ki, Azərbaycanın ölkəmizdə ən böyük sərmayəsi Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin (SOCAR) neft-kimya sahəsinə yatırdığı investisiyalardır.

Bundan əlavə, Türkiyədə avtomobillər və motosikletlər istisna olmaqla, topdan ticarət və ticarət vasitəçiliyi (755), tikinti (387), motorlu nəqliyyat vasitələri istisna olmaqla, pərakəndə ticarət, məişət mallarının təmiri (308), köməkçi və yardımçı nəqliyyat fəaliyyəti, səyahət agentlikləri fəaliyyətləri (179), digər biznes fəaliyyətləri (129), hotel və restoran fəaliyyəti (123), daşınmaz əmlak sahəsi üzrə fəaliyyət (105), quru və boru kəməri nəqliyyatı (89), səhiyyə və sosial xidmətlər (80), kompüter və əlaqədar fəaliyyətlər kimi sektorlarda 72 Azərbaycan şirkəti fəaliyyət göstərir.

- Türkiyə ilə Azərbaycan arasında ticarətin daha da asanlaşdırılması istiqamətində hansı işlər görülür?

- İki dost və qardaş ölkə arasında kommersiya əməliyyatlarını asanlaşdırmaq və prosesləri sürətləndirmək məqsədilə ötən ilin may ayında ticarətin asanlaşdırılması sahəsində anlaşma memorandumu imzalanıb. Beləliklə, yaradılması nəzərdə tutulan Birgə İşçi Qrupu vasitəsilə sistemli şəkildə bir araya gəlməyi və yeni dialoq kanalı yaratmağı hədəfləyirik.

Bundan əlavə, ölkəmizin təşəbbüsü ilə Səmərqənddə Türk Dövlətləri Təşkilatının IX Zirvə Görüşü çərçivəsində TTN-nin Ticarətin Asanlaşdırılması Strategiya sənədi qəbul edilib. Bütün proses boyu Azərbaycandan böyük dəstək aldıq və bu həmrəylik bizi çox sevindirdi. Gələcəkdə bu sinerji ilə işimizi davam etdirmək istəyirik.